Historia hokeja na świecie. Jak hokej podbił lodowe tafle?

2024-08-13

Początki hokeja sięgają XVI wieku. Prawdopodobnie sport ten powstał w północnej Europie, w Anglii lub Francji. W owym czasie popularną zabawą na świeżym powietrzu była letnia gra przypominająca hokej, odbywająca się na trawiastych polach i placach. Kiedy pola pokrywały się śniegiem, a okoliczne jeziora zamarzały, uprawiano zimową odmianę tego sportu.

Gra ta, nazywana „przerzucanką” (ang. bandy), rozgrywana była w pobliżu miasteczek na okolicznych polach. Zadaniem graczy było odbieranie sobie nawzajem drewnianej lub wykonanej z korka kuli, nazywanej „cebrzykiem” (ang. kit) lub „kotkiem” (ang. cat), przy pomocy kijów wystruganych z gałęzi okolicznych drzew.

W artykule, który ukazał się w londyńskiej gazecie z tamtego okresu, znajduje się informacja, że gra ta z czasem przyciągała wielu obserwatorów, którzy zaczęli nazywać ją „Hoquet”. Nazwa ta prawdopodobnie pochodzi od francuskiego słowa „hoquet”, co w wolnym tłumaczeniu oznacza „pasterski kij” lub „zgięty kij”.

Do Ameryki Północnej hokej przybył wraz z angielskimi żołnierzami, którzy stacjonując w kanadyjskim forcie Halifax w Nowej Szkocji, organizowali pierwsze turnieje w wolnym czasie. Adnotacja o tym wydarzeniu pochodzi z 1870 roku. Wkrótce gra w hokeja przeniosła się do szkół, gdzie zaczęły powstawać pierwsze drużyny, jak to miało miejsce na Uniwersytecie McGill w Montrealu. Ustalono wtedy wielkość lodowiska, rozmiar bramek, zrezygnowano z piłki na rzecz drewnianego wówczas krążka, ustalono jego obwód i ciężar, a czas spotkania na dwa razy po 30 minut. Liczbę graczy ograniczono do dziewięciu z każdej strony. Absolwenci Uniwersytetu McGill propagowali hokej we wszystkich zakątkach Kanady, tak że w niedługim czasie stał się on niezwykle popularny. Nowa dyscyplina sportowa tak spodobała się w Kanadzie, że uprawiano ją niemal masowo. Chłopcy biegali z kijami za krążkiem na ulicach i zamarzniętych stawach. Powstały liczne drużyny i pierwsze ligi, m.in. w Montrealu, Ottawie i Kingston. Już w 1883 roku hokej miał tylu zwolenników, że włączono go do programu zimowego karnawału w Montrealu (Montreal Ice Carnival). Był to pierwszy turniej, w którym wzięło udział sześć najlepszych zespołów kraju, a główną nagrodę - 750 dolarów - zdobyli studenci McGill University. Pod koniec XIX stulecia hokej na lodzie stał się sportem narodowym w Kanadzie, zepchnąwszy lacrosse na drugi plan.

Pierwszą powstałą amatorską ligą hokejową była liga z Kingston w Ontario, założona w 1885 roku, zrzeszająca cztery drużyny. Hokej stawał się coraz bardziej popularny, a spotkania między drużynami z Toronto, Ottawy i Montrealu zaczęły odbywać się w regularnych odstępach czasu. Gubernatorowi Generalnemu Kanady, Lordowi Stanley’owi, tak spodobały się te rozgrywki, że postanowił ufundować trofeum, które co roku miało być wręczane zwycięskiej drużynie. W 1892 roku zakupił więc puchar, który dziś, znany pod nazwą Pucharu Stanleya, przyznawany jest zespołowi wygrywającemu finały kanadyjsko-amerykańskiej ligi NHL.

Pierwsze kanadyjskie drużyny hokejowe składały się z dziewięciu zawodników. Kiedy wprowadzono rozgrywki o Puchar Stanleya, w jednym zespole grało już tylko siedmiu hokeistów. Zmianę tę spowodował incydent z 1880 roku, kiedy to w przybyłej na mecz drużynie zabrakło dwóch zawodników. Przeciwnicy zgodzili się usunąć ze swych składów nadmiar graczy i turniej rozegrano w niepełnych składach.

Krystalizowanie się i unifikacja przepisów gry przebiegała powoli, podobnie jak ustalenie wymiarów lodowiska i liczby zawodników. Od pionierskich czasów zmieniono praktycznie wszystkie akcesoria służące do gry w hokeja. W początkowych latach bandy miały wysokość 25–40 cm, aby przedmiot, którym się grało, nie gubił się w zwałach śniegu otaczających lodowisko. Bramki składały się tylko z dwóch kijów wbitych w lód, niepołączonych poziomą poprzeczką u góry i nieposiadających z tyłu siatki. Dopiero w 1899 roku pojawiły się bramki z siatkami eliminującymi wszelkie spory bramkowe. Do chwytania krążka wykorzystywano... sieci rybackie o drobnych oczkach. Bramkarze nie posiadali ochraniaczy, gdyż nikt nie potrafił podnieść krążka, który tylko ślizgał się po tafli. Dopiero po pewnym czasie bramkarze wyposażeni zostali w ochraniacze na nogi i klatkę piersiową, które pożyczano od krykiecistów i baseballistów. Także łyżwy znacznie odbiegały od tych, do których jesteśmy przyzwyczajeni. Były to po prostu żelazne noże wpuszczone w kawałki drewna i przytwierdzone rzemieniami do butów. Dopiero w 1905 roku kanadyjska firma CCM wyprodukowała pierwsze specjalne hokejowe łyżwy przyśrubowane do butów. W roku 1880 pojawiły się w Montrealu pierwsze "prawdziwe" kije hokejowe, które były konstruowane z jednego kawałka drewna jesionowego. Trzeba było aż 60 lat doświadczeń, by - oczywiście w Kanadzie - pojawiły się kije klejone z dwóch części.

Wszelkie zmiany przepisów gry, zanim przywędrowały do Europy, pojawiały się najpierw na lodowiskach północnoamerykańskiej ligi zawodowej. Liczbę sześciu graczy na lodzie w jednej drużynie ustalono ostatecznie w 1911 roku. Dopiero w 1918 roku lodowisko podzielono dwiema niebieskimi liniami na trzy strefy (tercje): obronną, neutralną (środkową) i ataku. Metodę odkładania kary za faul w momencie, gdy w posiadaniu krążka była drużyna poszkodowana, wprowadzono w 1927 roku. Wtedy też dozwolone zostało podawanie krążka do przodu we wszystkich trzech strefach. W 1934 roku wprowadzono rzut karny. Środkowa linia czerwona pojawiła się w roku 1943. Była ona granicą dozwolonej gry ciałem; poza nią strona atakująca była karana za bodiczkowanie. Trzeci sędzia pojawił się na zawodowych lodowiskach już w roku 1945. Rok później ustalono znaki kodowe dla sędziów, którzy od tej pory sygnalizowali rękami rodzaj przewinienia, miejsce wznowienia gry itp. W 1949 roku zezwolono na zgłoszenie do gry 19 zawodników, w tym dwóch bramkarzy. Przepis o natychmiastowym powrocie zawodnika z ławki kar na lód po utracie przez jego drużynę bramki wprowadzono dopiero w 1956 roku.

W Europie hokej na lodzie pojawił się w pierwszych latach XX wieku, wypierając znaną tu wcześniej odmianę hokeja - bandy. Najwcześniej przyjął się on w Niemczech, Szwajcarii, Francji, Belgii, Anglii i Czechach. W 1908 roku w Londynie przedstawiciele Anglii, Francji, Belgii, Szwajcarii i Czech założyli LIHG (Ligue Internationale de Hockey sur Glace), czyli Międzynarodową Federację Hokeja na Lodzie, której inicjały z francuskich zmieniły się później na angielskie IIHF (International Ice Hockey Federation). W 1910 roku w Les Avants (Belgia) rozegrano pierwsze Mistrzostwa Europy, a pierwszymi mistrzami starego kontynentu zostali Anglicy. Pierwszą międzynarodową imprezę z udziałem hokeistów zza oceanu kibice zobaczyli w 1920 roku podczas... letniej olimpiady w Antwerpii. Triumfowała w niej oczywiście Kanada, wyprzedzając USA i Czechosłowację.

Pierwsze "oficjalne" Mistrzostwa Świata odbyły się w 1924 roku podczas Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Chamonix i potwierdziły ogromną przewagę Kanady. Jej drużyna wygrała wówczas ze Szwecją 22:0, z Czechosłowacją 30:0, a ze Szwajcarią 33:0! Kanadyjczycy wygrywali, jak chcieli. Pierwsze europejskie potknięcie przyszło w roku 1936 podczas Zimowej Olimpiady w Garmisch-Partenkirchen. Kanada nieoczekiwanie uległa Anglii 1:2. Zwycięzcy mieli wprawdzie brytyjskie paszporty, ale prawie wszyscy urodzili się i nauczyli grać w hokeja w Kanadzie... Kanadyjczycy przez wiele lat występowali w roli profesorów i dominowali w mistrzowskich imprezach. Tylko sporadycznie tytuły Mistrzów Świata udawało się zdobyć drużynom USA (1933), Anglii (1936), Czechosłowacji (1949) i Szwecji (1953). Jedna z największych niespodzianek zdarzyła się w 1954 roku podczas Mistrzostw Świata w Sztokholmie. W finałowym meczu Kanadyjczycy ulegli zespołowi ZSRR 2:7. Sensacyjne było to, że drużyna ZSRR debiutowała w mistrzowskiej imprezie (radziecki hokej powstał dopiero w 1946 roku) i od razu zagarnęła najcenniejsze trofeum. Drużyna Związku Radzieckiego triumfowała również dwa lata później (w 1956 roku) na olimpiadzie w Cortina d'Ampezzo.

Od 1959 roku istnieje w hokeju na lodzie podział na grupy A, B i C. Zespoły z grupy A walczą co roku o tytuł mistrzów świata, a pomiędzy grupami istnieje system spadku i awansu. W latach olimpijskich - z wyjątkiem 1972 i 1976 - tytuły mistrzów świata przyznawane były za osiągnięcia w turnieju olimpijskim. W 1961 roku w Szwajcarii po raz ostatni przeprowadzono mistrzostwa na otwartym lodowisku. Już podczas wcześniejszych imprez padający gęsty śnieg powodował, że gracze chwilami nie widzieli krążka, a spotkania często przerywano w celu oczyszczenia tafli.

W latach 60. układ sił w światowym hokeju uległ wyraźnej zmianie. Hegemonię po Kanadyjczykach przejęli zawodnicy ZSRR, którzy w okresie 1963–71 co roku sięgali po mistrzowski tytuł. Mistrzostwa Świata i turnieje olimpijskie stały się mało ciekawe, zupełnie pozbawione emocji, ponieważ przewaga radzieckiego zespołu była tak duża, że nikt nie potrafił mu poważniej zagrozić. Zaczęto się zastanawiać, jak wyglądałoby porównanie sił hokeistów ZSRR z profesjonalistami z NHL, ale próby doprowadzenia do takiej konfrontacji napotykały trudności nie do pokonania. Szansa oddaliła się jeszcze bardziej, gdy kanadyjska federacja hokeja amatorskiego (CAHA) popadła w konflikt ze światową (IIHF). Chodziło o zawodowców, których udziału w mistrzowskich turniejach domagali się działacze z Kanady, nie widząc innej możliwości nawiązania walki z Europą. Obie strony sporu nie doszły jednak do porozumienia, co doprowadziło do rozłamu w światowym hokeju. Kanadyjczycy w 1969 roku wycofali się z udziału w mistrzostwach świata i nie uczestniczyli w nich aż do 1976 roku, czyli do czasu, gdy IIHF wydała korzystną dla nich decyzję. Udział zawodowców zza oceanu nie zmienił jednak znacząco układu sił w mistrzowskiej imprezie, ponieważ w okresie rozgrywania turnieju o mistrzostwo świata (przełom kwietnia i maja) za oceanem w decydującą fazę wchodzą rozgrywki play-off o Puchar Stanleya, czyli o prymat w NHL. Na mistrzostwa świata przyjeżdżali i przyjeżdżają zawodnicy z najsłabszych drużyn NHL, które nie zakwalifikowały się do rundy play-off.

W 1972 roku w hokejowym świecie doszło do historycznego wydarzenia. Po raz pierwszy w historii doszło do bezpośredniej konfrontacji najlepszych graczy NHL z zawodnikami Związku Radzieckiego. "Seria Stulecia" miała składać się z ośmiu meczów, z których pierwsze cztery odbyły się w Kanadzie, a rewanże w stolicy ZSRR - Moskwie. 1 września 1972 roku na słynnym lodowisku Montreal Forum doszło do pierwszego "skrzyżowania kijów" pomiędzy "prawdziwą" reprezentacją Kanady a zespołem narodowym ZSRR. Drużynę radziecką reprezentowały takie sławy jak: Tretjak, Jakuszew, Malcew, Wasiljew, Michajłow, Pietrow i Charłamow. Porażka Kanadyjczyków w pierwszym meczu 3:7 była szokiem. Drugie spotkanie odbyło się w Toronto i zakończyło oczekiwanym zwycięstwem gospodarzy 4:1. Trzeci pojedynek, rozegrany w Winnipeg, przyniósł remis 4:4. W Vancouver, w czwartym meczu, znów zwyciężyli Rosjanie, tym razem 5:3. W drugiej części serii, w Moskwie, górą byli hokeiści Kanady, przegrywając tylko pierwszy mecz 4:5, wygrywając zaś pozostałe trzy 3:2, 4:3 i 6:5. Tak więc całą "Superserię" ośmiu meczów pomiędzy Kanadą a ZSRR wygrali hokeiści Kanady 4:3 (jeden mecz zakończył się remisem). W czasie pobytu w Europie drużyna Klonowego Liścia pokonała jeszcze dwukrotnie Szwecję (4:1 i 4:1) oraz zremisowała w Pradze z Czechosłowacją 3:3.

Wkrótce po wspomnianej "Serii Stulecia" - w 1976 roku, tuż przed ponownym pojawieniem się Kanadyjczyków w mistrzostwach świata - w kalendarzu międzynarodowych imprez hokejowych pojawił się nowy turniej - Puchar Kanady (Canada Cup), którego nazwa zmieniła się w 1996 roku na Puchar Świata (World Cup of Hockey). W ten sposób działaczom IIHF przybył kolejny poważny problem. Pod każdym względem, zwłaszcza prestiżu i poziomu, zawody te przewyższają wszystkie inne, z mistrzostwami świata i turniejem olimpijskim na czele. Nic dziwnego - w Pucharze Świata uczestniczą "prawdziwe" krajowe reprezentacje ze wszystkimi najlepszymi hokeistami grającymi w NHL. Puchar Świata rozgrywany jest na lodowiskach Kanady i USA w nieregularnych odstępach 3–5 lat, zawsze na początku września, przed rozpoczęciem rozgrywek NHL. Do 2000 roku rozegrano sześć pucharowych turniejów (ostatni w 1996 roku), w których czterokrotnie triumfowała Kanada (1976, 1984, 1987, 1991), raz hokeiści ZSRR (1981) i raz reprezentacja USA (1996).

Wkrótce po wspomnianej "Serii Stulecia" - w 1976 roku, tuż przed ponownym pojawieniem się Kanadyjczyków w mistrzostwach świata - w kalendarzu międzynarodowych imprez hokejowych pojawił się nowy turniej - Puchar Kanady (Canada Cup), którego nazwa zmieniła się w 1996 roku na Puchar Świata (World Cup of Hockey). W ten sposób działaczom IIHF przybył kolejny poważny problem. Pod każdym względem, zwłaszcza prestiżu i poziomu, zawody te przewyższają wszystkie inne, z mistrzostwami świata i turniejem olimpijskim na czele. Nic dziwnego - w Pucharze Świata uczestniczą "prawdziwe" krajowe reprezentacje ze wszystkimi najlepszymi hokeistami grającymi w NHL. Puchar Świata rozgrywany jest na lodowiskach Kanady i USA w nieregularnych odstępach 3–5 lat, zawsze na początku września, przed rozpoczęciem rozgrywek NHL. Do 2000 roku rozegrano osiem pucharowych turniejów (ostatni w 1996 roku), w których sześciokrotnie triumfowała Kanada (1976, 1984, 1987, 1991, 2004, 2016), raz hokeiści ZSRR (1981) i raz reprezentacja USA (1996). Ostatnia edycja odbyła się w 2016 roku, gdzie Kanada pokonała drużynę Europy 2:0 w serii finałowej, zdobywając tytuł.